Welke pop is dat?

Forum voor poppenliefhebbers en -verzamelaars

Antiek of replica?

• Is mijn pop Antiek Of Niet?
• Hoe vind ik zelf de herkomst van mijn pop?

"Is deze pop antiek?" is de meest gestelde vraag. Soms is het in één oogopslag te zien aan het materiaal, merk of model van de pop. Bij gekregen of geërfde poppen, kan het lastig zijn om uit te vinden welke leeftijd de pop heeft. In dit artikel vindt u tips hoe een u antieke pop kunt onderscheiden van een moderne pop of replica.

De gezichtsvorm: poezie-plaatje of ècht kind?

Op poppenbeurzen kunt u antieke poppen vaak al uit de verte herkennen aan hun gezichtsvorm. Antieke poppen hebben in de regel gezichtjes die meer op victoriaanse 'poezie-plaatjes' lijken, dan op èchte kinderen.

In de negentiende eeuw zag men graag kinderen met bolle wangetjes en onderkinnetjes. De extra kleine mondjes en neusjes waarmee men kinderen in die tijd afbeeldde, accentueren die bolle wangetjes. Vergelijkt u het poezie-plaatje met de twee kinderfoto's, u zult de verschillen al snel zien:

Dat men in de negentiende eeuw liever blozende kinderen zag met bolle wangetjes en onderkinnetjes, is begrijpelijk gezien de grote kindersterfte in die tijd. Zo zien we in de Allen & Sons-Cacao-advertentie uit 1880 links het ideaalbeeld en rechts het schrikbeeld van de negentiende eeuw:

Op wikipedia is deze antieke reclame in hogere resolutie te bekijken.

Moderne medicijnen bestonden nog niet, dodelijke kinderziekten, armoede en schaarste lag op de loer. Vandaar die mollige, blozende kindertjes, in boek-illustraties, advertenties, schilderijen èn in negentiende-eeuwse speelpoppen.

Een goed voorbeeld van een antieke pop die "de Poezie-plaatjes-check" doorstaat, is dit antieke Simon Halbig / Kämmer & Reinhardt-dametje met haar echt-haren vlechtjes:

Simon Halbig / Kämmer & Reinhardt: net een poezieplaatje....

Ook deze peuter, een door Simon Halbig gemaakte Adolf Hülß 156 met veel speelschade en een breuk in haar porseleinen gezichtje, voldoet aan het ideaalbeeld van het gezonde, mollige kindje:

Onderkinnetje als ideaalbeeld.

Mollige handjes, vaak van composiet, met slijtage.

Porselein dus antiek?

"De pop van mijn Tante is van porselein en ze draagt negentiende-eeuwse kleertjes. Ze is dus vast antiek." Helaas. Ook moderne en zelfs massa-geproduceerde poppen kunnen van porselein zijn en victoriaanse mode dragen. Heleen Boxma noemt deze poppen 'Nostalgische Poppen.' [zie bronnen] Een goede benaming, want ze zijn géén kunstenaarspoppen zoals elders in dit blad te bewonderen zijn.

In kunstenaarspoppen zie je de visie en de vaardigheid van de maker. In nostalgische poppen zie je een geromantiseerd beeld van "vroeger," uitgevoerd met moderne productiemiddelen, fabrieksporselein, synthetische massa-kleertjes, -pruikjes en -schoentjes. Zelfs het 'certificaat van echtheid' dat vaak bij deze poppen zit, of het 'unieke nummer' in de nek, verraadt zelden iets anders dan massa-productie, een herkomst uit een land in het Verre Oosten en een leeftijd van hooguit 35 jaar.

De moderne pop, rechts, voldoet duidelijk niet aan 'de poezieplaatjes-check'....

Vergelijken we de nostalgische pop rechts, met het poezie-plaatje, links, dan zien we duidelijke verschillen: in de afstand tussen de mondhoeken, tussen de mond en de kin en de grootte van de neus. Ook de kenmerkende onderkin is afwezig. De kleding is victoriaans, maar het gezichtje volgt niet het negentiende-eeuwse ideaalbeeld.

Ook alle acht poppen in de volgende foto zijn 'nostalgische poppen', géén enkele ervan is antiek. U ziet dat het vierde popje van links de 'Poezie-plaatjes-check' zou doorstaan, maar ook dat popje bevat modern, synthetisch materiaal. Ze kunnen een brocante interieur opvrolijken, maar helaas zijn briefschrijvers vaak teleurgesteld als ze horen dat de pop van hun tante niet ouder is dan 1980 :-}

Alle acht poppen in deze foto zijn moderne poppen....

Krijgt u een pop als deze aangeboden als 'antiek', kijkt u dan goed naar de details. De ogen, pruikjes, vulmaterialen, kleertjes en schoentjes zijn vaak synthetisch. De beschildering kan vakkundig zijn, maar evengoed gehaast en liefdeloos — zie bijvoorbeeld de geschilderde oogjes in de foto.

Op drie van deze popjes staat "SETO". Seto is de keramiek-stad van Japan, vergelijkbaar met Delft bij ons. Toch zijn deze "SETO"-poppen niet in Japan gemaakt en evenmin oud. Bij nadere inspectie prijkt er een "made in Taiwan-sticker" op een voetje.

Antieke Japanse poppen hebben een heel eigen uiterlijk, en zijn vaak gemaakt van gofun, kalk van oesterschelpen. Onze kleine Hiromi op de foto hieronder is een goed voorbeeld van een antiek Japans popje:

Voorbeeld van een antiek Japans Gofun popje

Vakkundig beschilderd?

Ook moderne replica's en nostalgische poppen kunnen prachtig beschilderd zijn. Toch zijn veel replica's — reproducties van antieke poppen, gebaseerd op de antieke mallen — snel te herkennen als 'replica' na de bestudering van de grovere schildertechniek van wimpers en wenkbrauwen.

Vergelijkt u de haarfijne schildering van de echte Simon Halbig met beschildering beide replica's in de foto hieronder:

Veel replica's (niet alle...) hebben grovere details in wimpers en wenkbrauwen

De vakvrouwen van rond 1900 beschilderden duizenden poppen. Natuurlijk hebben ook zij het moeten leren, zoals de onhandig beschilderde antieke Françaises in de volgende foto laten zien:

Wenkbrauwtjes van 1 streek; ongelijk gesneden ogen in dit antieke popje

Wimpers staan nogal ver van de ogen af, in dit antieke popje

Met een productie van miljoenen poppen per jaar, hadden de vakvrouwen destijds alle kans om het fijnschilderen te leren. De markt voor replicapoppen is zelfs op haar hoogtepunt nooit zo groot geweest. De vakvrouwen van onze tijd bereikten vaak niet de routine van hun vakgenoten een eeuw eerder.

Er bestaan zeker replica's waarin de schildertechniek van de maker niet onderdoet voor die van antieke poppen. Dan wil soms het kleurpigment de jeugdige leeftijd van de pop verraden. Zoals de schitterende Simon Halbig-replica van de helaas gestorven Betty Rausch, in het midden in de foto hieronder:

Antiek, replica, antiek: vergelijk de pigmentkleur van de wenkbrauwen...

Deze wenkbrauwen zijn, vergeleken bij de ècht antieke Simon Halbig links en de DEP rechts, te geel-zalm-oranje van kleur. Ook de huidskleur van de replica is ietwat te egaal roze. Het is immers modern porselein, dat al roze voorgekleurd is.

Zo is zelfs een goede, hoogwaardige reproductie van een antieke pop, als 'niet-antiek' te herkennen. De binnenkant van het replica-hoofd is vaak dezelfde kleur als de buitenkant, en een betrouwbare vakvrouw (of -man) zet haar naam op de achterzijde van het hoofdje:

Gesigneerde replica; vagere SH-merk-letters; binnenzijde roze porselein

Duidelijke of vervaagde merktekens?

De merktekens tonen de herkomst, de firma, het land, van de pop. Meer daarover in het artikel over poppen-identificatie. Deze merktekens op het achterhoofd zijn bij Replica-poppen gewoonlijk vager dan bij de originele antieken. Een gevolg van de moderne, opnieuw afgegoten kopmallen. U ziet hierboven dat de letters letters S H, DEP boven de signering van Betty Rausch nauwelijks leesbaar zijn.

Op de achterhoofden van èchte antieke poppen is het merk gewoonlijk veel duidelijker in het porselein-gietsel zichtbaar. Met name bij antieke Duitse poppen is dit het geval, zoals u hieronder ziet op het achterhoofd van deze Schoenau&Hoffmeister:

Toch —helaas een 'mits en een maar' ;-) — ben ik ook wel eens nauwelijks van antiek te onderscheiden replica tegengekomen, waarbij de maker verzuimd had om de nek van de pop te signeren. Zoals deze fraaie Steiner replica, gemaakt van wit porselein en geplaatst op een antiek hout-met-composiet lijfje:

Ja, zo mooi kan een Reproductie/Replica zijn...

Zelf kocht ik haar als replica, maar ik kon me goed voorstellen dat de pop, met haar glazen paperweight ogen, de wit-porseleinen (!) binnenzijde van het hoofd en ècht antieke lijfje, bij eerdere kopers een verkeerde indruk gewekt kon hebben.

Hoe wist ik bij aankoop dan zo zeker dat deze pop niet antiek was? Ze 'klopt niet helemaal.' De binnenzijde van het hoofd en het ogengips is te schoon: die zou in een eeuw vuil verzameld hebben moeten hebben; ook ingebakken as-spikkeltjes van het antieke bakproces zijn geheel afwezig; de ogen zijn iets te klein gekozen; ze heeft synthetische wimpers terwijl ze al geschilderde wimpers heeft en haar antieke lijf was Duits, niet Frans zoals het model van haar hoofdje.

Het antieke lijfje

Ook het lijfje vertelt dus veel over de leeftijd van de pop. Antieke lijven zijn in de regel gemaakt van hout en papiermachée. Of van stof, zeildoek of leer, met stro-vulling, zoals het lijfje op de volgende foto:

zeildoeklijfje, met gebroken porseleinen arm

Dit materiaal is vergankelijk en heeft vaak speelschade. Zoals deze Schönau & Hoffmeister een afgebladderd handje, gebroken duimpje en een slecht bijgewerkt voetje heeft:

Schade aan duimpje en voetje

Ter vergelijking een foto met zowel replica als antieke lijfjes:

Antiek en replica-lijf vergeleken...

De lijfjes links en rechts in de foto zijn antiek, en hebben leeftijdssporen. Het middelste lijfje, van het A.M.-Googlie-replicaatje, is modern. Haar gelede vorm lijkt veel op de antieke lijven, maar met wat studie herken je de replica-lijven snel aan hun strakkere vormen. Zelfs wanneer moderne lijfjes beschadigd zijn, zie je dat het materiaal meer op houtpulp lijkt, soms wat rubberachtig is. Op het kartonnige, holle papiermachée van antieke lijven lijken ze in elk geval niet.

Gelede lijven

Antieke lijven kunnen eenvoudig en vijfdelig zijn, maar ook complex geleed en negen- tot vijftiendelig. De antieke makers ontwierpen lijven die pasten bij het model hoofdje, zoals deze peuter van Simon & Halbig een geleed peuterlijfje heeft:

15-delig peuterlijfje (ook wel toddler-lijf genoemd)

Ook deze Steiner-C4-replica, die qua vakkundige beschildering, glazen paperweight ogen, zijden kleertjes en echtharen pruik nauwelijks van antiek te onderscheiden is, is aan haar lijf te herkennen als replica:

Schitterende Steiner-replica van Marijke Vriens - De Bruin met porseleinen lijf

De antieke poppen van J.N. Steiner hebben een geleed houten lijfje. Deze beeldschone replica, van Marijke Vriens - de Bruin, destijds werkzaam in Oudenbosch, heeft echter een lijfje van modern vleeskleurig porselein. Dergelijke 'all bisque-poppen' hebben rond 1900 bestaan, Jan Foulke toont ze in haar Guide to Dolls, maar als antiek model in deze maat zijn ze bijzonder zeldzaam. Als replica, van vleeskleurig modern porselein, kom je de 'all-bisque-lijven' juist weer vaak tegen.

Er valt nog meer te vertellen over antieke poppen en hun replica-zusjes, maar het artikel zou te lang worden ;-}

Ook zou ik graag meer mensen interviewen voor het blad Poppen & Teddybeer. Verzamelaars, experts, maar zeker ook maaksters van de hierbij getoonde replica's. Het antieke vakgebied van het porselein-branden krimpt en veel kennis gaat verloren. Heeft u een verhaal dat u wilt delen? Neem contact op via email.

De check-list samengevat:

Poezieplaatje.....?

• Bolle wangen, klein neusje en mondje als in 'Poezie-plaatje'? Kans dat de pop antiek is.

Lijfje passend?

• Gedetailleerde glazen ogen, echt-haren pruik? Kans dat de pop antiek is.

• Lijfje van oud materiaal, lijfje met veel passend detail? Kans dat de pop antiek is.

Check het merk....

• Helder ingedrukt merk, cijfer of letters in de nek? Kans dat de pop antiek is.

Binnenzijde van het hoofdje....?

• Hoofd van binnen roze? Alléén modern porselein is vleeskleurig: dus niet antiek.

Antieke kleertjes...?

• Synthetische kleertjes, klittenband? Mode bedoeld voor moderne poppen.

• Handgemaakte kleertjes van oud materiaal, met antieke drukkertjes? Mode voor antieke poppen.

Bronnen:

• Heleen Boxma: Replica of namaak, nostalgisch?
• Dollreference, Simon und Halbig
• Japanese dolls
• Dollreference.com
• Die-puppenfee PuppenA-Z/
• Let the Buyer Be Aware: hoe zijn namaak-antieke poppen te herkennen? [Engelstalig]
• Spotting Fake Antique Dolls: namaak-antieke poppen herkennen... [Engelstalig]
• Real Or Repro: serie artikelen over namaak antieke poppen en poppenhuis-spullen [Engelstalig]
• How to Tell the Difference Between Antique & Reproduction Bisque Dolls: hoe onderscheid je antieke poppen van reproducties? [Engelstalig]
• How to identify the difference between an antique China head and a reproduction doll? [Engelstalig]
• Modern Porcelain Collector Dolls 1980s+[Engelstalig]
• Poezieplaatjes, bronnen

Dit artikel verscheen in 2017 in het Herfstnummer 117 van het Magazine Poppen en Teddybeer, © Door: Jolie van der Klis, van oorsprong leraar kunstgeschiedenis, oprichter van poppenforum.nl en welkepopisdat.nl.

Zoekt u de waarde van uw pop?

Leest u dan het artikel
Hoeveel is mijn antieke pop waard?
Daarin leest u hoe u zèlf het antwoord op die vraag vindt.

Het artikel bevat ook een prijsgids met de veilingopbrengsten van ruim 200 poppen. Ook kunt u lezen welke vragen ik wèl en niet (meer) kan beantwoorden ;-)

Hoe identificeer je een pop?

Omdat mijn achtergrond een kunstopleiding is, kijk ik naar poppen, zoals ik naar schilderijen of beelden kijk :-) U heeft echter geen kunstopleiding nodig: kijken, onderzoeken en analyseren kan iedereen.

Allereerst kijk ik naar de globale indruk. Passen de armen en benen bij het lijf, past het lijf bij het hoofd? De oude poppenmakers hadden goede anatomische kennis: doen de verhoudingen van een pop onnatuurlijk aan, dan kùnt u te maken hebben met een gerepareerde pop: armen, benen of lijf kunnen vervangen zijn.

Van welk materiaal is de pop, vraag ik me meteen ook af. Stof, leer, papier-maché, hout, porselein, kunststof (en zo ja, wat voor kunststof dan?) Hoe zit de pop in elkaar? Heeft ze gewrichten, draaiende of beweegbare delen, is ze geëlastiekt?

Ik zal de Hermann Steiner-pop als voorbeeld nemen. Alle delen van deze pop horen globaal gezien bij elkaar, en het materiaal is duidelijk papiermaché. Papiermaché is niet heel erg glad, eerder wat bobbelig en dof, en voelt licht als karton:

Op de plekken waar de verschillende helften tegenelkaar gezet zijn, zijn naden te zien. In deze pop zijn in één zijnaad zelfs de krammetjes te zien waarmee de naden werden vastgeklonken.

In de oksel van de pop is een reparatie te zien. Mogelijk is de pop ooit te strak geëlastiekt geweest, waardoor een schouderkom is gaan scheuren. Wanneer die reparatie gedaan is weet ik niet, het antiekwinkeltje waar de pop vandaan komt, had verder ook geen informatie over de pop.

Ik wist dan ook niets van deze pop op het moment dat ik haar kocht. Alleen dat ze klederdrachtkleding droeg en van papier-maché was. Maar ik kocht haar vanwege de serene uitstraling. Als ze geen merkje had gehad, had ik haar even mooi gevonden. Ze bleek echter wel een merkje te hebben:

Een merk als dit noem je een ‘monogram’. Een monogram van een H en een S. Hadden de letters naast elkaar gestaan, met eventueel punten ertussen, dan waren het initialen geweest.

In de boeken kon ik dit monogram niet terugvinden. Poppen van papier-maché krijgen sowieso weinig aandacht in de poppenboeken. Terwijl ze steeds zeldzamer worden omdat ze, meer dan ceramisch materiaal, gevoelig zijn voor vocht en droogte. Condities die in kelders en zolders niet altijd optimaal zijn, waardoor zo'n pop daar eerder gehavend uit tevoorschijn komt.

Gelukkig kon ik googlen naar "monogram H S". Na enige zoeken kwam ik de naam van Hermann Steiner tegen. En inderdaad, Hermann Steiner bleek een poppenfabrikant, die dit monogram gebruikte.

Wel heb ik nog even gekeken of er meer fabrikanten waren die een H en een S gebruikt kònden hebben, en die was er. Maar deze Hertel Schwab maakte poppen van porselein, niet van papier maché. Bovendien was de gelijkenis tussen mijn pop en andere poppen van Herman Steiner groot, zoals bijvoorbeeld in deze advertentie te zien is:

Dat dit popje een Herman Steiner-popje is, was dus duidelijk. Wanneer het precies gemaakt is, echter (nog) niet. De pop is waarschijnlijk ergens tussen 1933 en het begin van de jaren 50 gemaakt.

Een aanwijzing zou het pruikje en kopdeksel kunnen zijn. Het oude pruikje is vastgelijmd met —wat we op de academie zelf leerden maken en konijnenlijm noemden — beenderlijm. Ik weet niet wanneer de poppenindustrie is opgehouden dit (onappetijtelijke, vond ik ;-)) spul te gebruiken. Of wanneer papier maché-poppen geen kopdeksel meer kregen, zoals deze pop heeft:

Zelf vind ik dit soort puzzels leuk. Ik kan nog heel veel leren, dat zeker, maar ik geniet ook van dit soort leerzame puzzelstukjes ;-)

♥♥♥

Omdat ik de websites zelf maak, schrijf en programmeer zal het even duren voor nieuwe gegevens of artikelen eerder geschreven voor het blad Poppen & Teddybeer online zijn :-)

♥♥♥

De foto's zijn aanklikbaar voor inzoomen en bijschrift.

Op het Poppen-forum bent u welkom met poppen-vragen èn poppen-kennis.

© Poppen 2012, 2020 - webontwerp: Jolie